१५ .पदार्थ आपल्या वापरातील

रिकाम्या जागी कंसातील योग्य शब्द लिहा.

(पांढरे सिमेंट, साबण, अपमार्जक, हाडांची झीज, दंतक्षय, कठीण, मृदू, पोर्टलंड, तेलाम्ल)

अ. पदार्थाच्या पृष्ठभागावरील मळ काढून टाकण्यासाठी पाण्याला साहाय्य करणाऱ्या पदार्थास म्हणतात.

उत्तर - अपमार्जक

आ. रोखण्यासाठी टूथपेस्टमध्ये फ्लोराइड वापरले जाते.

उत्तर - दंतक्षय

इ. साबण हा........व सोडिअम हायड्रॉक्साइडचा क्षार आहे. 

उत्तर - तेलाम्ल

ई. संश्लिष्ट अपमार्जके ही........पाण्यातही वापरता येतात. 

उत्तर - कठीण

उ. बांधकामासाठी प्रामुख्याने........सिमेंट वापरले जाते.

उत्तर - पोर्टलंड 

2. खालील प्रश्नांची उत्तरे लिहा.

अ. अपमार्जक वापरल्याने मळकट कपडे कसे स्वच्छ होतात ?

उत्तर -

कपड्यावरचा मळ, तेलाचे डाग इत्यादी काढण्यासाठी अपमार्जके वापरली जातात. याचे रेणू जास्त लांबीचे असून त्याच्या दोन्ही टोकांचे गुणधर्म भिन्न असतात. हा अपमार्जक रेणू त्याच्या एका टोकाशी पाण्याचा गुणधर्म मिळतात आणि रेणू आणि दुसऱ्या टोकाशी तेलाचा रेणू पकडून ठेवतो. त्यामुळे तेलाचे रेणू पाण्यात मिसळतात व तेल आणि मळ बाहेर पडून कपडे स्वच्छ होतात.

आ. पाणी कठीण आहे का, हे तुम्ही साबणचुऱ्याच्या साहाय्याने कसे तपासाल?

उत्तर -

कठीण पाण्यात साबणाला फेस येत नाही. कारण त्यात जे क्षार विरघळलेले असतात, त्यामुळे साबणाची प्रक्रिया होऊ शकत नाही. म्हणून साबण चुरा वापरून पाणी कठीण आहे का हे समजते.

 इ.टूथपेस्टचे महत्त्वाचे घटक कोणते व त्यांचे आर्य काय ? 

उत्तर -

कॅल्शिअम कार्बोनेट, कॅल्शिअम, हायड्रोजन,फॉस्फेट हे टूथपेस्टमधील प्रमुख घटक दातांवरील घाण दूर करतात. दातांना पॉलिश करण्याचे काम या घटकांमुळेच होते. दंतक्षय रोखण्यासाठी टूथपेस्टमध्ये असणाऱ्या ठरावीक प्रमाणातील फ्लोराइडचा उपयोग होतो. हे फ्लोराइड दातांवरील आवरण (Enamel) आणि हाडांच्या बळकटीसाठी आवश्यक असते.

उ. काँक्रीट बनवताना सिमेंट वापरले नाही तर काय होईल ?

उत्तर -

१) काँक्रीटमध्ये सिमेंट, पाणी, वाळू व खडी मिसळली जाते. स्लॅब भक्कम होण्यासाठी, गळती होऊ नये म्हणून त्यामध्ये काही विशिष्ट द्रव्ये मिसळली जातात.

२) बांधकामाच्या सुरक्षिततेसाठी काँक्रीट बनवताना सिमेंट वापरले जाते.

ऊ. तुम्ही वापरत असलेल्या अपमार्जकांची यादी करा.

उत्तर -

रिठा, शिकेकाई, साबण, कपडे धुण्याचा सोडा, कपडे धुण्याची पावडर, लिक्विड सोप, शँपू ही सर्व अपमार्जकेच होत.

ए. उंची वस्त्रांसाठी वापरली जाणारी अपमार्जके कशी असावीत?

उत्तर -

रिठा आणि शिकेकाईसारखी निसर्गनिर्मित अपमार्जके उंची वस्त्रांसाठी वापरावीत. कारण या अपमार्जकांचा रेशमी व लोकरी धाग्यांवर आणि कपड्यांवर अनिष्ट परिणाम होत नाही.

ऐ. पृष्ठसक्रियता म्हणजे काय ? विविध अपमार्जकांच्या पृष्ठसक्रियतेला कारणीभूत ठरणाऱ्या तीन रसायनांची नावे लिहा.

उत्तर -

पाणी व तेल दोघांनाही पकडून ठेवण्याच्या गुणधर्मामुळे साबण मिसळलेले पाणी अनेक प्रकारच्या पृष्ठभागांवर सहज पसरते. पृष्ठभागावर पसरण्याच्या या गुणधर्माला पृष्ठसक्रियता म्हणतात.

उदा. पेट्रोलियम , सल्फर ट्रायऑक्साईड, अल्कोहोल

3. आमच्यातील सारखेपणा व फरक काय आहे?

उत्तर -

अ. नैसर्गिक अपमार्जके व मानवनिर्मित अपमार्जके

नैसर्गिक अपमार्जके

1. नैसर्गिक अपमार्जके हे निसर्गात आढळणारे पदार्थ असतात.

2. या अपमार्जकांमध्ये सॅपोनिन हा नैसर्गिक रासायनिक पदार्थ असतो.

3. नैसर्गिक अपमार्जकांचा कपड्यांवर अनिष्ट परिणाम होत नाही.

4. यामुळे जलाशयाचे प्रदूषण होत नाही. 

उदा., रिठा आणि शिकेकाई.

मानवनिर्मित अपमार्जके

1. मानवनिर्मित अपमार्जके हे मानवाने बनवलेले पदार्थ

आहेत. 

2. या अपमार्जकांमध्ये सुगंधी द्रव्ये, रंगद्रव्ये, जंतुनाशके,अल्कोहोल, फेननाशक, कोरडेपणा टाळणारे पदार्थ,रेती इत्यादी पूरक घटक घातले जातात.

 3. विविध रसायनांमुळे मानवनिर्मित अपमार्जके कपड्यांची हानी करू शकतात.

4. यांनी जलाशयांचे प्रदूषण होते. उदा., निरनिराळी संश्लिष्ट अपमार्जके.

आ. साबण व संश्लिष्ट अपमार्जक. 

साबण

1. साबण बनवताना सोडिअम हायड्रॉक्साइड किंवा पोटॅशिअम हायड्रॉक्साइड, खोबरेल तेल, मीठ इत्यादी घटक वापरले जातात.

2. कठीण पाण्यात साबणाला फेस येत नाही.

3. कपड्याच्या स्वच्छतेसाठी साबणाचा परिणाम खूप

प्रभावशाली नसतो.

4. साबणाचा त्वचेवर वाईट परिणाम होत नाही.

संश्लिष्ट अपमार्जक

1. संश्लिष्ट अपमार्जके बनवताना स्निग्ध पदार्थ किंवा केरोसीन वापरले जाते.

2. कठीण पाण्यातही संश्लिष्ट अपमार्जकाला फेस येऊ शकतो.

3. कपड्याच्या स्वच्छतेसाठी अपमार्जकाचा परिणाम खूप प्रभावशाली असतो.

4.संश्लिष्ट अपमार्जकाचा त्वचेवर वाईट परिणाम होतो.

इ. अंगाचा साबण व कपडे धुण्याचा साबण

अंगाचा साबण

1. अंगाचा साबण वैयक्तिक स्वच्छतेसाठी वापरला जातो.

2. हा मृदू साबण असतो. 

3. हा तेलाम्लांचा पोटॅशिअम क्षार असतो.

कपडे धुण्याचा साबण

1. कपडे धुण्याचा साबण कपड्यांच्या स्वच्छतेसाठी वापरला जातो.

2. हा कठीण साबण असतो.

3. हा तेलाम्लांचा सोडिअम क्षार असतो.

ई. आधुनिक सिमेंट व प्राचीन सिमेंट

आधुनिक सिमेंट

आधुनिक सिमेंट हे सिलिका (वाळू), ॲल्युमिना (अॅल्युमिनिअम ऑक्साइड), चुना, आयर्न ऑक्साइड व मॅग्नेशिया (मॅग्नेशिअम ऑक्साइड) यांच्यापासून तयार करतात.

प्राचीन सिमेंट

भिजवलेल्या चुन्यात ज्वालामुखीची राख घालून प्राचीन काळात जलीय सिमेंट बनवले जात असे.

4. कारणे लिहा.

अ. कठीण पाण्यात साबणाचा उपयोग होत नाही.

उत्तर -

कठीण पाण्यात निरनिराळे क्षार असतात. त्यामुळे साबणाचा फेस न होता साका तयार होतो. या साक्यामुळे अपमार्जन करण्याचा साबणाचा गुणधर्म नष्ट होतो. म्हणून कठीण पाण्यात साबणाचा उपयोग होत नाही.

आ. तेल पाण्यात मिसळत नाही; परंतु पुरेसा अपमार्जक वापरला, की तेल व पाणी एकजीव होते.

उत्तर -

दोन्ही टोकांचे गुणधर्म भिन्न असणाऱ्या अपमार्जकाचे रेणू जास्त लांबीचे असतात. हे रेणू त्यांच्या एका टोकाशी पाण्याचा रेणू आणि दुसऱ्या टोकाशी तेलाचा रेणू पकडून ठेवतात. त्यामुळे तेलाचे रेणू पाण्यात मिसळतात. एरव्ही तेल आणि पाणी मिसळत नाहीत परंतु अपमार्जक वापरला, की ते अशा रितीने एकजीव होतात.

इ. संश्लिष्ट अपमार्जके ही साबणापेक्षा सरस आहेत.

उत्तर -

संश्लिष्ट अपमार्जके कठीण पाण्यात वापरता येतात. या अपमार्जकांची निर्मिती वापराच्या गरजेनुसार वेगवेगळ्या पद्धती अवलंबून करतात. त्यांच्यामध्ये सुगंधी द्रव्ये, रंगद्रव्ये, जंतुनाशके, अल्कोहोल, फेननाशक, कोरडेपणा टाळणारे पदार्थ, रेती इत्यादी पूरक घटक मिसळले जातात. त्यामुळे संश्लिष्ट अपमार्जकांना उपयुक्त गुणधर्म मिळतात आणि ती साबणापेक्षा सरस ठरतात.

ई. बऱ्याच वेळा कपडे धुताना कपड्यांवर रंगीत डाग निर्माण होतात.

उत्तर -

साबणामुळे रासायनिक क्रिया होऊन कपड्यांवर बदल दिसतात. उदाहरणार्थ - हळदीसारखे डाग कपड्यांवर पडले असतील, तर ते साबणाच्या रासायनिक क्रियेने लाल होतात.

उ. दात स्वच्छ करण्यासाठी तंबाखूची मशेरी वापरू नये.

उत्तर -

तंबाखू हा आरोग्याला हानिकारक पदार्थ आहे. त्याच्या वापरण्याने अनेक प्रकारचे कॅन्सर होऊ शकतात. मशेरीत तंबाखू असल्यास या तंबाखूचा परिणाम दात आणि हिरड्या यांच्यावर होतो. म्हणून दात स्वच्छ करण्यासाठी तंबाखूची मशेरी वापरू नये.