4.हवेचा दाब

4.हवेचा दाब

प्रश्न १. कारणे द्या.

(१) हवेचा दाब उंचीनुसार कमी होतो.

उत्तर:

१) हवेतील धूलिकण, जड वायू आणि बाष्प इत्यादी घटकांचे प्रमाण भूपृष्ठलगत जास्त असते.

२) जस जशी उंची वाढत जाते, तसे हे प्रमाण कमी कमी होत जाते.

३) भूपृष्ठापासून जसजसे उंच जावे तशी हवा विरळ होत जाते. परिणामी हवेचा दाब कमी होतो.

म्हणून हवेचा दाब उंचीनुसार कमी होतो.

 

(२) हवादाब पट्‌ट्यांचेआंदोलन होते.

उत्तर:

१)सूर्याच्या उत्तरायण व दक्षिणायन या क्रियांमुळे पृथ्वीवर पडणार्या सूर्यप्रकाशाचा कालावधी आणि तीव्रता विषुववृत्तापासून उत्तर व दक्षिण गोलार्धादर्मुअन बदलत जाते.

२)त्यामुळे तापमानपट्टे व त्यांवर अवलंबून असलेल्या दाबपट्ट्यांच्या स्थानात बदल होतो.

३)सर्वसाधारणपणे उत्तरायणात ५० ते ७० उत्तरेकडे किंवा दक्षिणायनात ५० ते ७० दक्षिणेकडे असा असतो.

म्हणून हवादाब पट्ट्यांचे आंदोलन होते.

प्रश्न २.खालील प्रश्नांची थोडक्यात उत्तरे लिहा.

(१) हवेच्या दाबावर तापमानाचा कोणता परिणाम होतो ?

उत्तर:

१)हवेचा दाब व तापमान यांचा जवळचा संबंध आहे.

२)जेथे तापमान जास्त असते त्या ठिकाणी हवेचा दाब कमी असतो.

३) जास्त तापमानामुले हवा गरम होते, प्रसारण पावते आणि हलकी होते.

४) जमिनिलगतची अशी हवा आकाशाकडे वर जाते, त्यामुळे सदर प्रदेशातील हवेचा दाब कमी होतो.

अशाप्रकारे हवेच्या दाबावर तापमानाचा परिणाम होतो.

(२) उपध्रुवीय भागात कमी दाबाचा पट्‍टा का निर्माण होतो?

उत्तर:

१)पृथ्वीच्या ध्रुवाकडे जाणारा भाग तौलनिक दृष्ट्या वाकारकार आहे.

२) परिणामी धृवाकडील प्रदेशाचे क्षेत्र कमी होत जाते. या आकारामुळे वाऱ्यांना बाहेर पडण्यास जास्त वाव मिळतो.

३) पृथ्वीच्या पृष्ठभागावरील घर्षणामुळे तसेच परीवाल्नाच्या गतीमुळे या भागातील हवा बाहेर फेकली जाते.

म्हणून उपध्रुवीय भागात कमी दाबाचा पट्टा निर्माण होतो.

प्रश्न ३. टिपा लिहा.

(१) मध्य अक्षवृत्तीय जास्त दाबाचे पट्टे

उत्तर:

१)विषुववृत्तीय प्रदेशातून आकाशाकडे गेलेली उष्ण व हलकी हवा अधिक उंचीवर गेल्यानंतर ध्रुवीय प्रदेशाकडे उत्तर व दक्षिण दिशेत वाहू लागते.

२)उंचावरील कमी तापमानामुळे ती थंड होऊन जड होते.

३)जड झालेली ही हवा उत्तर व दक्षिण गोलार्धात २५० ते ३५० अक्षवृतांच्या दरम्यान जमिनीच्या दिशेने खाली येते.

४)परिणामी, उत्तर गोलार्धात आणि दक्षिण गोलार्धात २५० ते ३५० अक्षवृत्तांच्या दरम्यान हवेच जास्त दाबाचे पट्टे निर्माण होतात.

५) हे पट्टी कोरडे असल्याने या प्रदेशात पाऊस पडत नाही.

६) पृथ्वीवरील उष्ण वाळवंटे या प्रदेशात आढळतात.

 

(२) हवेच्या दाबाचे क्षितिज समांतर वितरण

उत्तर:

१)पृथ्वीच्या पृष्ठभागावर आडव्या दिशेत अथवा क्षितीजसमांतर दिशेत वायुदाब सारखा नसतो.

२) वायुदाबामध्ये प्रदेशानुसार फरक पडतो.

३) हवेच्या दाबाच्या अशा वितरणास आडव्या दिशेतील वितरण किंवा क्षितीजसमांतर वितरण असे म्हटले जाते.  

प्रश्न ४. गाळलेल्या जागी कंसातील योग्य पर्याय लिहा.

 (१) हवा उंच गेल्यावर ............ होते.

  (दाट, विरळ, उष्ण, दमट)

उत्तर: हवा उंच गेल्यावर विरळ होते.

(२) हवेचा दाब ............ यापरिमाणात सांगतात.

(मिलिबार, मिलीमीटर, मिलिलिटर, मिलिग्रॅम)

उत्तर: हवेचा दाब मिलिबार यापरिमाणात सांगतात.

(3) पृथ्वीवर हवेचा दाब ............ आहे.

(समान, असमान, जास्त, कमी)

उत्तर: पृथ्वीवर हवेचा दाब असमान आहे.

(4) ५° उत्तर व ५° दक्षिण अक्षवृत्तांदरम्यान ............ दाबाचा पट्‍टा आहे.

(विषुववृत्तीय कमी, धुव्रीय जास्त, उपधुव्रीय कमी, मध्य अक्षवृत्तीय जास्त)

उत्तर: ५° उत्तर व ५° दक्षिण अक्षवृत्तांदरम्यान विषुववृत्तीय कमी दाबाचा पट्‍टा आहे.

प्रश्न ५. ३०° अक्षवृत्तापाशी जास्त दाबाचा पट्‍टा कसा तयार होतो? तो भाग वाळवंटी का असतो?

उत्तर:

१) विषुववृत्तीय प्रदेशातून आकाशाकडे गेलेली उष्ण व हलकी हवा अधिक उंचीवर गेल्यानंतर ध्रुवीय प्रदेशाकडे उत्तर व दक्षिण दिशेत वाहू लागते.

२)उंचावरील कमी तापमानामुळे ती थंड होऊन जड होते.

३)जड झालेली ही हवा उत्तर व दक्षिण गोलार्धात २५० ते ३५० अक्षवृतांच्या दरम्यान जमिनीच्या दिशेने खाली येते.

४)परिणामी, उत्तर गोलार्धात आणि दक्षिण गोलार्धात २५० ते ३५० अक्षवृत्तांच्या दरम्यान हवेच जास्त दाबाचे पट्टे निर्माण होतात.

५) हे पट्टी कोरडे असल्याने या प्रदेशात पाऊस पडत नाही. परिणामी हा भाग वाळवंटी असतो.

प्रश्न ६. हवेचे दाबपट्टे दर्शवणारी सुबक आकृती काढून नावे द्या.

उत्तर: